کد مطلب:3217 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:321
هجرت به قم، تحصیل دروس تکمیلی و تدریس علوم اسلامی
هجرت به قم، تحصیل دروس تكمیلی و تدریس علوم اسلامی
اندكی پس از هجرت آیت الله العظمی حاج شیخ عبد الكریم حائری یزدی- رحمة اللَّه علیه- (نوروز 1301 هجری شمسی، مطابق با رجب المرجب 1340 هجری قمری) امام خمینی نیز رهسپار حوزه علمیه قم گردید و به سرعت مراحل تحصیلات تكمیلی علوم حوزوی را نزد
حدیث بیداری، ص: 17
اساتید حوزه قم طی كرد، كه می توان از فراگرفتن تتمّه مباحث كتاب مطوّل (در علم معانی و بیان) نزد مرحوم آقا میرزا محمد علی ادیب تهرانی و تكمیل دروس سطح نزد مرحوم آیت الله سید محمد تقی خوانساری، و بیشتر نزد مرحوم آیت الله سید علی یثربی كاشانی و دروس خارج فقه و اصول نزد زعیم حوزه قم آیت الله العظمی حاج شیخ عبد الكریم حائری یزدی- رضوان اللَّه علیهم- نام برد.
روح حساس و جستجوگر امام خمینی باعث می شد تا ایشان تنها به ادبیات عرب و دروس فقه و اصول بسنده نكند و به دیگر رشته های علمی نیز علاقه مندانه روی آورد. از این رو همزمان با فراگیری فقه و اصول نزد فقها و مجتهدینِ وقت به فراگیری ریاضیات و هیئت و فلسفه نزد مرحوم حاج سید ابو الحسن رفیعی قزوینی و ادامه همین دروس به اضافه علوم معنوی و عرفانی نزد مرحوم آقا میرزا علی اكبر حكمی یزدی و عروض و قوافی و فلسفه اسلامی و فلسفه غرب نزد مرحوم آقا شیخ محمد رضا مسجدشاهی اصفهانی و عالیترین سطوح عرفان نظری و عملی
حدیث بیداری، ص: 18
را به مدت شش سال نزد مرحوم آیت الله آقا میرزا محمد علی شاه آبادی- اعلی اللَّه مقاماتهم- بپردازد. امام خمینی با آیت الله حاج میرزا جواد ملكی تبریزی نیز مأنوس بود و از ایشان به نیكی یاد می كرد.
پس از رحلت آیت الله العظمی حائری یزدی تلاش امام خمینی به همراه جمعی دیگر از مجتهدین حوزه علمیه قم به نتیجه رسید و آیت الله العظمی بروجردی (رض) به عنوان زعیم حوزه علمیه عازم قم گردید. در این زمان، امام خمینی به عنوان یكی از مدرسین و مجتهدین صاحب رأی در فقه و اصول و فلسفه و عرفان و اخلاق شناخته می شد و زهد و وارستگی، تعبّد و تقوای او زبانزد خاص و عام بود. همین خصلتهای متعالی كه از طریق سالها مجاهده با نفس و ریاضتهای شرعی و تجربه مبانی و مفاهیم عرفانی در متن زندگی شخصی و اجتماعی به دست آمده بودند و همچنین مشی سیاسی حضرت امام كه سخت معتقد به حفظ كیان حوزه ها و اقتدار روحانیت و زعامت دینی به عنوان تنها پناهگاه مردم در آن روزهای خطیر و پر آشوب بود، این عوامل موجب می شدند تا ایشان همواره علم و فضل و تلاش خویش را در خدمت به تحكیم حوزه تازه تأسیس علمیه قم به كار گرفته و با وجود برخی اختلاف نظرها به عنوان مدافعی دلسوز در كنار آیات عظام حائری و بروجردی- اعلی اللَّه مقاماتهما- باقی بماند. پس از رحلت آیت الله بروجردی نیز امام خمینی علی رغم رویكرد گسترده طلاب و فضلا و جامعه اسلامی به ایشان به عنوان یكی از مراجع تقلید، از هر گونه اقدامی كه شائبه موقعیت طلبی و مقام خواهی داشته باشد بشدت پرهیز داشت و دوستان خویش را همواره به بی اعتنایی به این گونه مسائل فرا می خواند. در زمانی كه آگاهانِ جامعه اسلامی گِرد وجود او را به عنوان منادی اسلام راستین گرفتند و آرزوهای خویش را در تقوا و علم و آگاهیهای وی یافتند، كمترین تغییری در مشی و منش امام خمینی پدید نیامد و این تكیه كلام همیشگی او بود كه می فرمود: "من با مردم ایران برادر هستم و خود را خادم و سرباز آنان می دانم". (2) او همان بزرگی است كه وقتی دهها میلیون ایرانیِ چشم به راه در 12 بهمن 1357 گرد آمده بودند تا در یكی از بزرگترین مراسم استقبال تاریخ، مقدم رهبر خود را گرامی دارند،
حدیث بیداری، ص: 19
آن گاه كه خبرنگاری بی مقدمه چنین سؤال می كند كه اكنون با این همه شكوهی كه می بینید و پس از چهارده سال به كشور بازمی گردید چه احساسی دارید؟ غیر منتظره پاسخ شنیده بود: هیچ! خبرنگار گمان می كرد كه او نیز همچون رهبران سیاسی كه با انگیزه های قدرت طلبی در چنین صحنه هایی هیجان انگیز از خود بی خود می شوند و به اصطلاح در پوست خود نمی گنجند، امام نیز چنین خواهد كرد؛ اما پاسخی كه داده شد حاكی از آن بود كه خمینی از تباری دیگر است. او براستی همچنان كه بارها و بارها تأكید می كرد، ملاك تمامی رفتارها و حركتها را جلب رضای خالق و عمل به تكلیف و وظیفه می دانست و در بینش او آن گاه كه كار و حركت برای خدا باشد چه در حبس و تبعید باشد و چه در اوج قدرت و اقتدار، یكسان است. اساساً او چندین دهه پیش از این، در مراحل عرفان عملی، دنیا و ما فیها را به خود وانهاده بود و در طریق وصل و فنای فی اللَّه قدم می زد و شاید زیباترین تفسیر آن پاسخ، مضمونِ این سروده امام خمینی باشد كه گفته است:
بگزیده خرابات و گسسته ز همه خلق دل بسته به پیش آمدِ تقدیر و دگر هیچ (3)
حضرت امام طی سالهای طولانی در حوزه علمیه قم به تدریس چندین دوره فقه، اصول، فلسفه و عرفان و اخلاق اسلامی در مدرسه فیضیه، مسجد اعظم، مسجد محمدیه، مدرسه حاج ملا صادق، مسجد سلماسی و ... همت گماشت و در حوزه علمیه نجف نیز قریب سیزده سال در مسجد شیخ اعظم انصاری (ره) معارف اهل بیت و فقه را در عالیترین سطوح تدریس نمود و در نجف بود كه برای نخستین بار مبانی نظری
حدیث بیداری، ص: 20
ولایت فقیه را در چندین جلسه تدریس نمود. به گفته شاگردان ایشان درس امام خمینی از معتبرترین كانونهای درسی حوزه محسوب می شد و در برخی از دوره ها- سالهای تدریس در حوزه علمیه قم- شاگردان حاضر در محضر استاد به 1200 نفر هم رسیده بود كه در میان آنان دهها تن از مجتهدین مسلّم و شناخته شده حاضر بودند و از مكتب فقه و اصول امام خمینی بهره می بردند. از بركات سالها تدریس امام خمینی تربیت صدها و بلكه- به اعتبار مدت طولانی تدریس- هزاران عالم و فرزانه ای بوده است كه هر یك از آنها اینك روشنی بخش حوزه های دینیه اند و مجتهدان و فقیهان و عرفای برجسته و مطرح امروز در حوزه علمیه قم و دیگر مراكز دینی در زمره شاگردان مكتب آن حضرت می باشند و متفكرانی همچون علامه شهید استاد مطهری و شهید مظلوم دكتر بهشتی افتخارشان این بود كه سالها از محضر آن عارف كامل فیض برده اند. و امروز چهره های درخشان روحانیتی كه انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی را در مصادر امور كشور راهبری می كنند، از تربیت یافتگان مكتب فقهی و سیاسی امام خمینی به شمار می روند.
درباره ابعاد و ویژگیهای مكتب علمی امام خمینی در رشته های مختلف، در ادامه اشاراتی خواهیم داشت و در پایان مقاله نیز اختصاراً به معرفی هر یك از آثار و تألیفات حضرت امام پرداخته خواهد شد.
اندكی پس از هجرت آیت الله العظمی حاج شیخ عبد الكریم حائری یزدی- رحمة اللَّه علیه- (نوروز 1301 هجری شمسی، مطابق با رجب المرجب 1340 هجری قمری) امام خمینی نیز رهسپار حوزه علمیه قم گردید و به سرعت مراحل تحصیلات تكمیلی علوم حوزوی را نزد
حدیث بیداری، ص: 17
اساتید حوزه قم طی كرد، كه می توان از فراگرفتن تتمّه مباحث كتاب مطوّل (در علم معانی و بیان) نزد مرحوم آقا میرزا محمد علی ادیب تهرانی و تكمیل دروس سطح نزد مرحوم آیت الله سید محمد تقی خوانساری، و بیشتر نزد مرحوم آیت الله سید علی یثربی كاشانی و دروس خارج فقه و اصول نزد زعیم حوزه قم آیت الله العظمی حاج شیخ عبد الكریم حائری یزدی- رضوان اللَّه علیهم- نام برد.
روح حساس و جستجوگر امام خمینی باعث می شد تا ایشان تنها به ادبیات عرب و دروس فقه و اصول بسنده نكند و به دیگر رشته های علمی نیز علاقه مندانه روی آورد. از این رو همزمان با فراگیری فقه و اصول نزد فقها و مجتهدینِ وقت به فراگیری ریاضیات و هیئت و فلسفه نزد مرحوم حاج سید ابو الحسن رفیعی قزوینی و ادامه همین دروس به اضافه علوم معنوی و عرفانی نزد مرحوم آقا میرزا علی اكبر حكمی یزدی و عروض و قوافی و فلسفه اسلامی و فلسفه غرب نزد مرحوم آقا شیخ محمد رضا مسجدشاهی اصفهانی و عالیترین سطوح عرفان نظری و عملی
حدیث بیداری، ص: 18
را به مدت شش سال نزد مرحوم آیت الله آقا میرزا محمد علی شاه آبادی- اعلی اللَّه مقاماتهم- بپردازد. امام خمینی با آیت الله حاج میرزا جواد ملكی تبریزی نیز مأنوس بود و از ایشان به نیكی یاد می كرد.
پس از رحلت آیت الله العظمی حائری یزدی تلاش امام خمینی به همراه جمعی دیگر از مجتهدین حوزه علمیه قم به نتیجه رسید و آیت الله العظمی بروجردی (رض) به عنوان زعیم حوزه علمیه عازم قم گردید. در این زمان، امام خمینی به عنوان یكی از مدرسین و مجتهدین صاحب رأی در فقه و اصول و فلسفه و عرفان و اخلاق شناخته می شد و زهد و وارستگی، تعبّد و تقوای او زبانزد خاص و عام بود. همین خصلتهای متعالی كه از طریق سالها مجاهده با نفس و ریاضتهای شرعی و تجربه مبانی و مفاهیم عرفانی در متن زندگی شخصی و اجتماعی به دست آمده بودند و همچنین مشی سیاسی حضرت امام كه سخت معتقد به حفظ كیان حوزه ها و اقتدار روحانیت و زعامت دینی به عنوان تنها پناهگاه مردم در آن روزهای خطیر و پر آشوب بود، این عوامل موجب می شدند تا ایشان همواره علم و فضل و تلاش خویش را در خدمت به تحكیم حوزه تازه تأسیس علمیه قم به كار گرفته و با وجود برخی اختلاف نظرها به عنوان مدافعی دلسوز در كنار آیات عظام حائری و بروجردی- اعلی اللَّه مقاماتهما- باقی بماند. پس از رحلت آیت الله بروجردی نیز امام خمینی علی رغم رویكرد گسترده طلاب و فضلا و جامعه اسلامی به ایشان به عنوان یكی از مراجع تقلید، از هر گونه اقدامی كه شائبه موقعیت طلبی و مقام خواهی داشته باشد بشدت پرهیز داشت و دوستان خویش را همواره به بی اعتنایی به این گونه مسائل فرا می خواند. در زمانی كه آگاهانِ جامعه اسلامی گِرد وجود او را به عنوان منادی اسلام راستین گرفتند و آرزوهای خویش را در تقوا و علم و آگاهیهای وی یافتند، كمترین تغییری در مشی و منش امام خمینی پدید نیامد و این تكیه كلام همیشگی او بود كه می فرمود: "من با مردم ایران برادر هستم و خود را خادم و سرباز آنان می دانم". (2) او همان بزرگی است كه وقتی دهها میلیون ایرانیِ چشم به راه در 12 بهمن 1357 گرد آمده بودند تا در یكی از بزرگترین مراسم استقبال تاریخ، مقدم رهبر خود را گرامی دارند،
حدیث بیداری، ص: 19
آن گاه كه خبرنگاری بی مقدمه چنین سؤال می كند كه اكنون با این همه شكوهی كه می بینید و پس از چهارده سال به كشور بازمی گردید چه احساسی دارید؟ غیر منتظره پاسخ شنیده بود: هیچ! خبرنگار گمان می كرد كه او نیز همچون رهبران سیاسی كه با انگیزه های قدرت طلبی در چنین صحنه هایی هیجان انگیز از خود بی خود می شوند و به اصطلاح در پوست خود نمی گنجند، امام نیز چنین خواهد كرد؛ اما پاسخی كه داده شد حاكی از آن بود كه خمینی از تباری دیگر است. او براستی همچنان كه بارها و بارها تأكید می كرد، ملاك تمامی رفتارها و حركتها را جلب رضای خالق و عمل به تكلیف و وظیفه می دانست و در بینش او آن گاه كه كار و حركت برای خدا باشد چه در حبس و تبعید باشد و چه در اوج قدرت و اقتدار، یكسان است. اساساً او چندین دهه پیش از این، در مراحل عرفان عملی، دنیا و ما فیها را به خود وانهاده بود و در طریق وصل و فنای فی اللَّه قدم می زد و شاید زیباترین تفسیر آن پاسخ، مضمونِ این سروده امام خمینی باشد كه گفته است:
بگزیده خرابات و گسسته ز همه خلق دل بسته به پیش آمدِ تقدیر و دگر هیچ (3)
حضرت امام طی سالهای طولانی در حوزه علمیه قم به تدریس چندین دوره فقه، اصول، فلسفه و عرفان و اخلاق اسلامی در مدرسه فیضیه، مسجد اعظم، مسجد محمدیه، مدرسه حاج ملا صادق، مسجد سلماسی و ... همت گماشت و در حوزه علمیه نجف نیز قریب سیزده سال در مسجد شیخ اعظم انصاری (ره) معارف اهل بیت و فقه را در عالیترین سطوح تدریس نمود و در نجف بود كه برای نخستین بار مبانی نظری
حدیث بیداری، ص: 20
ولایت فقیه را در چندین جلسه تدریس نمود. به گفته شاگردان ایشان درس امام خمینی از معتبرترین كانونهای درسی حوزه محسوب می شد و در برخی از دوره ها- سالهای تدریس در حوزه علمیه قم- شاگردان حاضر در محضر استاد به 1200 نفر هم رسیده بود كه در میان آنان دهها تن از مجتهدین مسلّم و شناخته شده حاضر بودند و از مكتب فقه و اصول امام خمینی بهره می بردند. از بركات سالها تدریس امام خمینی تربیت صدها و بلكه- به اعتبار مدت طولانی تدریس- هزاران عالم و فرزانه ای بوده است كه هر یك از آنها اینك روشنی بخش حوزه های دینیه اند و مجتهدان و فقیهان و عرفای برجسته و مطرح امروز در حوزه علمیه قم و دیگر مراكز دینی در زمره شاگردان مكتب آن حضرت می باشند و متفكرانی همچون علامه شهید استاد مطهری و شهید مظلوم دكتر بهشتی افتخارشان این بود كه سالها از محضر آن عارف كامل فیض برده اند. و امروز چهره های درخشان روحانیتی كه انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی را در مصادر امور كشور راهبری می كنند، از تربیت یافتگان مكتب فقهی و سیاسی امام خمینی به شمار می روند.
درباره ابعاد و ویژگیهای مكتب علمی امام خمینی در رشته های مختلف، در ادامه اشاراتی خواهیم داشت و در پایان مقاله نیز اختصاراً به معرفی هر یك از آثار و تألیفات حضرت امام پرداخته خواهد شد.